Συνέντευξη με τον Κώστα Κοτσανα Δημιουργό του Μουσείου Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας
Γεννήθηκε το 1963 στην Αιγείρα Αχαΐας. Σπούδασε στο Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Πατρών. Από το 1991 εργάζεται ως μόνιμος εκπαιδευτικός στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (και από το 2003 ως Δντης στο Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Πύργου).
Έχει αφιερώσει τη ζωή του στη μελέτη του Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού και ιδιαίτερα στο πεδίο της Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας. Πολλές έρευνες, μελέτες και ανακατασκευές του που αφορούν την Αρχαιοελληνική Τεχνολογία έχουν παρουσιασθεί σε Διεθνή Συνέδρια και Εκθέσεις.
Έχει δημιουργήσει με δικά του έξοδα και προσωπικά εκθέματα το μουσείο “Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας” και το “Μουσείο Αρχαίων Ελληνικών Μουσικών Οργάνων και Παιχνιδιών” που λειτουργούν με ελεύθερη είσοδο στο Κατάκολο υπό την αιγίδα του Δήμου Πύργου. Στα μουσεία εκτίθενται 300 περίπου λειτουργικά ομοιώματα εφευρέσεων των αρχαίων Ελλήνων.
-Κύριε Κοτσανά, έχετε συμβάλλει τα μέγιστα ώστε να γνωρίσουμε μια πλευρά της αρχαιότητας που μας ήταν, μάλλον, άγνωστη. Έχοντας εμπεδώσει το γεγονός ότι οι αρχαίοι μας πρόγονοι διέθεταν τεχνογνωσία και τεχνολογία, θα ήθελα να μας πείτε από πότε μπορούμε να πούμε ότι οι Έλληνες της αρχαιότητας ασχολούνται με περίπλοκες τεχνολογικές κατασκευές και γιατί μέχρι πρότινος αυτή η δραστηριότητα μας ήταν άγνωστη.
Σε όλες τις πολιτιστικές περιόδους της αρχαίας Ελλάδας οι πρόγονοί μας έκαναν σπουδαίες τεχνολογικές κατασκευές. Π.χ. τα στραγγιστικά έργα της Κοπαϊδας και οι θολωτοί τάφοι της Μυκηναϊκή εποχής, το Ευπαλίνειο όρυγμα της Αρχαϊκής εποχής και οι μνημειώδεις αρχιτεκτονικές κατασκευές της κλασσικής εποχής αποτελούν καταπληκτικά για την καινοτομία και το μέγεθός τους έργα. Όμως η αιχμή της τεχνογνωσίας και τεχνολογίας των αρχαίων Ελλήνων εμφανίζεται τον τρίτο και δεύτερο π.Χ. αιώνα στα ελληνιστικά βασίλεια και κυρίως στην Αίγυπτο των Πτολεμαίων. Η τεχνολογία που επινοείται και χρησιμοποιείται σε όλους σχεδόν τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας φτάνει σε μία κορύφωση τέτοια που δεν είχε εμφανιστεί ποτέ πουθενά αλλού πριν και το σημαντικότερο αυτή η τεχνολογία αιχμής θα ξεχαστεί στους αιώνες που ακολούθησαν για να επανακτηθεί και να ξεπεραστεί τελικά μετά από 1500 χρόνια. Η κοινωνία και η οικονομία θα αναπτυχθούν και θα εξελιχθούν σε τέτοιο βαθμό που μόνο με τη νεωτερική εποχή θα μπορούσαν να συγκριθούν. Στους αιώνες που ακολούθησαν αυτή η εξαιρετική τεχνολογία ξεχάστηκε, η κοινωνία και η οικονομία απώλεσαν τα μέχρι τότε προνόμια. Ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. η τεχνολογία είναι πολύ κατώτερη από αυτήν του 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα, ενώ στα Ρωμαϊκά χρόνια που ακολούθησαν παρατηρείται μια στασιμότητα. Αυτό συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα,οπότε οι Αναγεννησιακοί στοχαστές επανακτούν αυτή τη λησμονημένη γνώση και η τεχνολογία αρχίζει μια ξέφρενη πορεία προς τα εμπρός που συνεχίζεται μέχρι τις μέρες μας. Στόχος του μουσείου αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας (να αναδείξει αυτήν την υπέροχη τεχνολογία που δυστυχώς ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε οι περισσότεροι. Είναι θλιβερό πολλοί από τους μαθητές μας να μην γνωρίζουν τον Ίππαρχο, τον Πτολεμαίο ενώ σχεδόν κανένας τους δεν έχει ακούσει ποτέ τίποτε για τους δύο άλλους κορυφαίους εφευρέτες της ανθρωπότητας (τον Κτησίβιο, το Φίλωνα) ενώ αντίθετα όλοι γνωρίζουν τον εξαιρετικό Ντα Βίντσι σαν κορυφαίο εφευρέτη που όμως 1.700 χρόνια αργότερα αντέγραφε και αναβίωνε τον Αρχιμήδη και τους προηγούμενους.
-Ποιες είναι οι πλέον σημαντικές, πολύπλοκες και εντυπωσιακές κατασκευές των αρχαίων, οι οποίες εκτίθενται στο μουσείο σας;
Είναι δύσκολο να ξεχωρίσω κάποιες από αυτές. Οι αρχαίοι Έλληνες επινόησαν μηχανές ζωτικής σημασίας για την πορεία της ανθρωπότητας. Σαν παράδειγμα αναφέρω τις πολλές και διαφορετικές για κάθε περίπτωση ανυψωτικές μηχανές που έδωσαν μια άλλη διάσταση στα δομικά έργα που πλέον με λίγο προσωπικό μπορούσαν να εκτελεστούν σε ευρεία κλίμακα και δημιούργησαν το αρχαιοελληνικό αρχιτεκτονικό θαύμα. Επίσης εξίσου σημαντικές ήταν οι εξαιρετικές υδραυλικές μηχανές όπως οι περίφημες αντλίες του Φίλωνος που έδωσαν τη δυνατότητα άρδευσης και καλλιέργειας μεγαλύτερων εκτάσεων και είχαν ως αποτέλεσμα το πολιτιστικό θαύμα των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο. Το ίδιο και οι καινοτομίες στην πολιορκητική τεχνολογία με την εφεύρεση των φοβερών πολιορκητικών μηχανών (χελώνες, ελεπόλεις, παλίντονοι καταπέλτες, κ.ά.) που χρησιμοποίησαν οι Μακεδόνες του Φιλίππου, του Αλεξάνδρου και των επιγόνων και βοήθησαν στην κατάλυση των βαρβαρικών αυτοκρατοριών και τον εκπολιτισμό της Ανατολής. Η πρώτη αξιοποίηση της υδραυλικής ενέργειας παγκοσμίως για την κίνηση μιας μηχανής με τον «ελληνικό» νερόμυλο που αναφέρει ο Στράβων, η πρώτη αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας για την κίνηση της υδραύλεως που περιγράφει λεπτομερώς ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς αλλά και η πρώτη εφαρμογή της ατμοκίνησης με την περίφημη αιολόσφαιρα του τελευταίου παρότι δεν βρήκαν άμεσα ευρεία εφαρμογή επηρέασαν στη συνέχεια την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας με καταλυτικό τρόπο.
Όμως αυτό που ολοκληρωτικά άλλαξε τον κόσμο είναι οι εξαιρετικές μηχανολογικές καινοτομίες των αρχαίων Ελλήνων όπως η επινόηση της οδοντοκίνησης, της αλυσοκίνησης, της ιμαντοκίνησης, των κοχλιών και των περικοχλίων και τόσων άλλων. Οι μηχανισμοί για την κίνηση των αρχαιοελληνικών«αυτομάτων» εντυπωσιάζουν και σήμερα με την πολυπλοκότητά τους. Για το μέγεθος της σπουδαιότητας των αρχαιοελληνικών μηχανών αρκεί να αναφέρουμε τη δίδυμη εμβολοφόρα πυροσβεστική αντλία των Κτησιβίου και Ήρωνος που ίδια και απαράλλακτη χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα. Αν επιμένετε να επιλέξω κάποιες από τις πολυπλοκότερες και εντυπωσιακότερες εφευρέσεις των αρχαίων που εκτίθενται στο μουσείο θα ξεχώριζα τρεις:
α) το «στατόν» αυτόματο θέατρο του Φίλωνος του Βυζαντίου(3ος αι. π.Χ.) που βελτίωσε και περιέγραψε με λεπτομέρειες ο Ήρων ο Αλεξανδρεύς στο βιβλίο του «Αυτοματοποιητική». Ουσιαστικά πρόκειται για τον «κινηματογράφο»των αρχαίων Ελλήνων καθότι παρουσίαζε αυτόματα με τη χρήση πολλών μικρομηχανισμών την πλοκή ενός μύθου με κινούμενη εικόνα και ήχο και φωτορεαλισμό. Στο θέατρο αυτό η αυλαία ανοιγοκλείνει, μορφές κινούνται, ήχοι παράγονται, σκηνικά αλλάζουν, φωτιές ανάβουν, κεραυνοί πίπτουν, βροντές ακούγονται και πολλά άλλα θαυμαστά συμβαίνουν αυτόματα. Όλα αυτά δικαίως αναδεικνύουν το «στατόν» θέατρο ως το σημαντικότερο αυτοματισμό όλων των πολιτισμών της αρχαιότητας, ικανό να προβληματίζει ακόμα και σήμερα τους σύγχρονους μηχανικούς του αυτοματισμού.
β) το «κινητό» αυτόματο θέατρο του Ήρωνος του Αλεξανδρέως. Πρόκειται για ένα αυτοκινούμενο κουκλοθέατρο που παρουσιάζει αυτόματα το μύθο του Διονύσου με μηχανισμούς και σκηνές παρόμοιες του προηγούμενου θεάτρου. Παράλληλα όμως πρόκειται για ένα πρόγονο του αυτοκινήτου και μάλιστα με αυτόματη πλοήγηση καθότι διαθέτει εσωτερική πηγή ενέργειας, κιβώτιο ταχυτήτων,ανεξάρτητη κίνηση στους τροχούς, προγραμματιστή κίνησης και είναι ικανό να κινείται αυτόματα στο χώρο, αποφεύγοντας εμπόδια και να επιστρέφει στη θέση του.
και γ) την αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος του Βυζαντίου. Πρόκειται για το πρώτο λειτουργικό ρομπότ της ιστορίας. Είχε τη μορφή μιας υπηρέτριας σε φυσικό μέγεθος που στο δεξί χέρι της κρατούσε μια οινοχόη και κερνούσε δεκάδες καλεσμένους με οίνο καθαρό ή νερωμένο ανάλογα με την επιθυμία του κάθε επισκέπτη.
-Τι συνέβη και η τεχνογνωσία των αρχαίων δεν αναπτύχθηκε, αντιθέτως σταμάτησε για πολλούς αιώνες;
Οι εμφύλιες διαμάχες, η έλλειψη διαδοχής και άλλων «φωτισμένων» αυτοκρατόρων στα ελληνιστικά βασίλεια, η επέκταση και σταδιακή επικράτηση των Ρωμαίων που αδιαφορούσαν για επιστημονικά θέματα και αργότερα ο διωγμός από μερίδα θρησκόληπτων χριστιανικών ομάδων ήταν τα κυριότερα αίτια της ανακοπής αυτής του τεχνολογικού οργασμού. Ο άγριος διωγμός των διανοουμένων και η πυρπόληση των βιβλιοθηκών οδηγούν στη λήθη τα πολιτιστικά επιτεύγματα και τα επιστημονικά συγγράμματα αυτής της λαμπρής περιόδου και επικρατεί ολοκληρωτική παρακμή όπως προανέφερα ουσιαστικά μέχρι τον 16ο αιώνα, οπότε αρχίζει στη δυτική Ευρώπη εκ νέου η ορθολογική ανάπτυξη της επιστήμης, περίπου από το σημείο που είχε σταματήσει κατά την ελληνιστική εποχή.
-Το Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας είναι έργο ζωής. Από πότε ασχολείστε με την κατασκευή των οργάνων; είστε ευχαριστημένος από την ανταπόκριση του κόσμου; και ποιοι οι επόμενοι στόχοι σας;
Μια τυχαία συζήτηση για τους «απτόμενους τροχούς» του Αριστοτέλους με τον αείμνηστο καθηγητή μου Ανδρέα Δημαρόγκωνα ήταν το έναυσμα για να εντρυφήσω σε αυτόν τον μαγικό κόσμο της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας.
Νοιώθω μεγάλη ικανοποίηση από τα σχόλια των επισκεπτών των μουσείων και των περιοδευουσών εκθέσεων. Είναι χαρακτηριστικό το σχόλιο ξένης επισκέπτριας στο μουσείο στο Κατάκολο που έγραψε με ενθουσιασμό «μα πόσα ακόμη χρωστάμε στους Έλληνες;» Όμως η σημαντικότερη ικανοποίησή μου είναι όταν καταφέρνω να δίνω στους μαθητές μας έναν ακόμη λόγο να νοιώθουν υπερήφανοι για την πατρίδα τους και μάλιστα στον τομέα της τεχνολογίας αιχμής που στην εποχή μας δυστυχώς είμαστε ουραγοί.
Για το μέλλον προσπαθώ και ευελπιστώ με τη βοήθεια των τοπικών φορέων να βρεθεί ένας μεγαλύτερος χώρος για το μουσείο αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας που ασφυκτιά λόγω έλλειψης χώρου ανάπτυξης των εκθεμάτων του. Η τεκμηριωμένα μεγάλη επισκεψιμότητα σε αυτό θα εξασφαλίσει και την ανταποδοτικότητά του στην κοινωνία μας ειδικότερα στην εποχή μας που κάθε τι θα πρέπει να γίνεται με σύνεση. Αναλογιστείτε τις δυσκολίες που προκύπτουν αυτή τη στιγμή όταν μια σχολική μονάδα των 250 μαθητών ξεναγείται διαδοχικά χωρισμένη σε γκρουπ των 25 ατόμων γιατί η πληθώρα των εκθεμάτων και η στενότητα του χώρου αυτό επιβάλλουν. Όραμά μου παραμένει η δημιουργία ενός πάρκου αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας στο Κατάκολο με την προσθήκη δέκα υπαίθριων γλυπτών από την αρχαιοελληνική τεχνολογία που έχω δημιουργήσει και που θα ενοποιούν τα μουσεία Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας και Αρχαίων Ελληνικών Μουσικών Οργάνων και παιχνιδιών αποτελώντας έναν εξειδικευμένο διεθνή πόλο έλξης για τον τόπο μας.
Να σημειώσω ότι το μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας και το Μουσείο των Αρχαίων Ελληνικών Μουσικών Οργάνων και Παιχνιδιών αποτελούν τα πληρέστερα και εγκυρότερα μουσεία του είδους τους παγκοσμίως ξαναζωντανεύοντας350 εξαιρετικές εφευρέσεις των αρχαίων Ελλήνων, 42 αρχαιοελληνικά μουσικά όργανα και πλήθος αρχαιοελληνικών παιχνιδιών. Τα εκθέματα συνοδεύονται από πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό και ακολουθούν όλες τις σύγχρονες απόψεις της μουσειοπαιδαγωγικής. Η είσοδος είναι ελεύθερη για όλους και η ξενάγηση των μαθητών παρέχεται δωρεάν στο πλαίσιο του εθελοντισμού.
Εύχομαι οι περιοδεύουσες εκθέσεις του μουσείου να ταξιδέψουν σε κάθε μήκος και πλάτος της γης για να γνωρίσουν όλοι αυτή την άγνωστη πτυχή του αρχαιοελληνικού πολιτισμού και να διαπιστώσουν ότι σχεδόν κάθε τεχνολογικό αντικείμενο που χρησιμοποιούμε στηρίζεται σε μια βασική αρχή ή ακόμη σε ένα παρόμοιο αντικείμενο που είχαν επινοήσει οι Έλληνες.
