Η Λατρεία της Παναγίας
Λατρευτική θρησκευτική κατάνυξη και ευκαιρία για αντάμωμα και γλέντι με σκέπη την Παναγία…
Η λαϊκή πίστη- ανάγκη της ανθρώπινης ψυχής ανεξάρτητα από χρόνο και θρησκεία- εκδηλώνεται ομαδικά με την τέλεση θρησκευτικών τελετών και πανηγυριών με τη συμμετοχή των μελών μιας κοινωνίας με κοινές θρησκευτικές αντιλήψεις, κοινή εστίαση, δρώμενα (παραστάσεις μεταμφιεσμένων με σκοπό τη γονιμότητα και ευφορία) κ.ά. Πλαισιωτικά λειτουργούν οι εμπορικές συναλλαγές (εμποροπανηγύρεις) που ικανοποιούν άλλες, επίσης σημαντικές και επιτακτικές ανάγκες μεγάλων ομάδων πληθυσμού. Τα θρησκευτικά πανηγύρια είναι από τα εθιμικά εκείνα στοιχεία που έχουν αντισταθεί περισσότερo στο χρόνο, ανεξάρτητα από τις διαφοροποιήσεις που έχουν υποστεί. Έτσι μεγάλα πανηγύρια στον ελληνικό χώρο, όπως εκείνα της Παναγίας του Δεκαπενταύγουστου και της Αγίας Παρασκευής (26 Ιουλίου) κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αποτελούν ευκαιρίες, εκτός από την έκφραση του θρησκευτικού συναισθήματος, για κοινωνική συναναστροφή, εμπορκές πράξεις και συμφωνίες, διασκέδαση και επιστροφή των αστών και των ξενιτεμμένων συντοπιτών στην ιδιαίτερή τους πατρίδα. Ορισμένοι τόποι λατρείας, όπως της Παναγίας στην Τήνο, της Καταπολιανής στην Πάρο, της Χοζοβιώτισσας στην Αμοργό, της Παναγίας Σουμελά, του αγίου Ραφαήλ στη Μυτιλήνη, του Αγίου Σπυρίδωνα στην Κέρκυρα, του Αγ. Γεράσιμου στην Κεφαλονιά, της Μυρτιδιώτισσας στα Κύθηρα κ.ά. και τα αντίστοιχά τους πανηγύρια αποτελούν «προσκυνήματα» πανελλήνιας εμβέλειας. Όμως τόσο αυτά τα πα-νελλήνια προσκυνήματα, όσο και τα μικρά τοπικά πανηγύρια έχουν την ίδια θρησκευτική και επικοινωνιακή σημασία και βαρύτητα. Ανάμεσα σ’ αυτά τα πανηγύρια ξεχωρίζουν εκείνα της Παναγίας, αφού στην …αυλή της συγκεντρώνονται τα διασκορπισμένα στα πέρατα της γης αδέρφια για να προσκυνήσουν στη χάρη της, αλλά και να συναντηθούν με αγαπημένα πρόσωπα, που λείπουν καμμιά φορά πολλά χρόνια στην ξενιτειά, να (επι-)δείξουν την επιτυχία τους στον κοινωνικό και οικονομικό τομέα με την προσφορά ταμάτων στην Παναγία, το ξόδεμα χρημάτων στα όργανα στο χοροστάσι, το ντύσιμο και το αυτοκίνητο αλλά ακόμη και την μεγάλη περιουσία του ο καθένας, τη φαμίλια του. Γιατί, ενώ υπάρχουν σήμερα πολλοί και διάφοροι τρόποι να δείξει ο καθένας το βιός του το πανηγύρι παραμένει ο χώρος και ο χρόνος που θα βρεθούν όλοι μαζί και θα συνεκτιμήσουν τις προόδους τους και θα σχολιάσουν την κατάσταση του καθενός χωριστά και του συνόλου.
Η Παναγία κατέχει, όπως ήδη αναφέρθηκε, ξεχωριστή θέση μεταξύ των μορφών της ελληνικής λαϊκής λατρείας. Ο λαός εκφράζει αυτή την ιδιαίτερη προτίμηση με τη χαρακτηριστική παροιμιακή φράση: «Ας μ’ αγαπάει η Παναγιά , κι ας με μισούν οι άγιοι», με την πεποίθηση ότι έχει μεγαλύτερη δύναμη αλλά και κατανόηση από όλα τα άλλα πρόσωπα της χριστιανικής λατρείας. Τη θέση της στη συνείδηση και την ψυχή του ελληνικού λαού αντανακλά μια σειρά από επώνυμα της Παναγίας (θεοτοκωνύμια) που εκφράζουν βαθειά και ταυτόχρονα τρυφερή ευλάβεια και πίστη (Γαλήνη, Υπακουή, Σκέπη, Βαγγελίστρα), οικειότητα, (Κιουρά, Γριά Κερά, Μεγαλομάτα, Γοργόνα), αλλά και φόβο, σιγουριά για την προσδοκώμενη προστασία (Θαλασσίτρα, Θαλασσομάχισσα, Πολεμίστρια, Του Χάρου). Συχνά, βεβαίως η Παναγία παίρνει το όνομά της από τον τόπο ή τον κτήτορα-ιδιοκτήτη της εκκλησίας: Καταπολιανή, Βρυσανή, Αμπελακιώτισσα, Βλαχερωνίτισσα, Καταπολιανή, Προυσσιώτισσα, Σουμελά κ.ά.
Ο Eπιτάφιοςτης Παναγίας
Στα νησιά επικράτησε το έθιμο της κατασκευής επιταφίου της Παναγίας. Πρόκειται για κατ’ αναλογίαν προς τον Επιτάφιο του Χριστού συνήθεια, η οποία ωστόσο δίνει την ευκαιρία εκφράσεως και με αυτόν τον τρόπο της τρυφερότητας και της οικειότητας που νιώθει ο λαός για τη Μητέρα Παναγία.
Έτσι στην Κοίμηση της Παναγιάς στο Καταφύγιο Κακαρόκαμπου στην Ικαρία στολίζουν επιτάφιο οι γυναίκες και μοιρολογούν με τραγούδια και προσευχές:
Κάτω στην Ιερουσαλήμ και στου Χριστού τον τάφο
Η Παναγιά καθόντανε μόνη και μοναχή της
Την προσευχή της ήκανε για τον μονογενή της.
Ακούει οχλές και ταραχές και σύγχυσες μεγάλες
Βγαίνει στο παραθύριν της, να δει την γειτονιά της…
Στην Πάτμο το Δεκαπενταύγουστο γιορτάζει η Παναγία του Γερανού :
Στην Παναγιά του Γερανού χορεύουν τ’ άστρα τ’ ουρανού
Και στην Κυραλεούσα πέρδικες χοροκρατούσαν.
Περιγραφή του επιταφίου και της γιορτής της Παναγίας στους Παξούς περιλαμβάνεται στο χειρόγραφο της αποστολής του Δημ. Λουκάτου το 1957: «Το πανηγύρι της Παναγίας, εδώ στο νησί [του αγίου Νικολάου] έχει μεγάλη κτηματική περιουσία, που την άφησε κάποιος, κι έδωσε εντολή, κάθε της Παναγίας (15 Αυγούστου) να σφάζουνε 3 βόδια, να τα βράζουνε ολονύχτιο σε καζάνια. Η εκκλησία δίνει τα λεφτά, παραγγέλνουνε οι επιτρόποι να φέρουνε 3 βόδια ζωντανά (ή σφαμένα) τα σφάζουνε ή τα πάνε από βραδύς στο νησί. Έχουνε μαγειρείο, τραπέζια, πάγκους, βουτσί με κρασί, ψωμί. Τα σφάζουνε το πρωί, το απόγιομα τα κόβουνε μερίδες και τα βράζουνε όλη νύχτα (ως 3 καζάνια μεγάλα, πάνου σε 3 θήκες). Αρχινάει το εσπερινό και τη νύχτα, 2 ώρες από τα μεσάνυχτα ο παπάς αρχινάει κι άλλη λειτουργία και το πρωί πάλι γίνεται η λειτουργία του πανηγυριού. Ο κόσμος κάθεται και τρώει από τα μεσάνυχτα ως τις 12 το μεσημέρι ανήμερα. Από κει και πέρα, στοπ. Μερικές φορές δε φτάνουν όλα τα βόδια. Κάθεσαι στο τραπέζι και έρκονται με τα σκουτελάκια (μαγένια) και σου βάνουνε μπροστά σου οι σερβιτόροι το δικό σου. Έχουνε κι ένα βουτσί με κρασί στην άκρη, όπου πας και σου δίνουνε. Καΐκια πάνε κι έρχονται όλη μέρα (Λευκίμη, Πάργα, Κέρκυρα, Παξοί). «Στη μέση της εκκλησίας ο επιτάφιος της Παναγίας στολισμένος με μυρωμένα λουλούδια. Σκύβουν όλοι και προσκυνούν με μεγάλη ευλάβεια».
Είναι γνωστό ότι τα πανηγύρια, ένα σύνολο πολυήμερων θρησκευτικών και κοινωνικών εκδηλώσεων καθώς και τελετουργιών με μαγικοθρησκευτικό χαρακτήρα και αυστηρά καθορισμένο τυπικό, αποτελούν πολυσήμαντη κοινωνική εκδήλωση της αγροτικής ζωής, στο πλαίσιο της οποίας τα μέλης της κοινότητας που πανηγυρίζει επαναβεβαιώνουν τους εθνικούς, κοινοτικούς και συγγενικούς δεσμούς τους ως φορείς μιας αδιάσπαστης εθνικής και πολιτισμικής συνέχειας.
Αύγουστος, ο μήνας της Παναγιάς
Ο Αύγουστος είναι ο μήνας της της Παναγιάς αλλά κυρίως της συγκομιδής, τραπεζοφόρος. Με την πρωταυγουστιά οι χωρικοί κάνουν το σταυρό τους και λένε: «Παναγιά μπαίνει» και «η νηστεία αρχίζει». Την νηστεία την τηρούσαν αυστηρά, γιατί σε αντίθετη περίπτωση πίστευαν ότι «θα τους φέρει πολλά κακά στα κονάκια και τα ζωντανά τους…». Η γιoρτή της Παναγιάς θεωρείται το Πάσχα του Καλοκαιριού. Τον 15Aύγουστο ο τσοπάνης δεν αρταίνεται ποτέ. Θα κοινωνήσει της Παναγίας. Μετά τη λειτουργία θα φάει και θα γλεντήσει.
Στην περιοχή του Ζαγοριού της Ηπείρου «πρωί-πρωί, πριν ακόμη βάλουν τίποτε στο στόμα των, τρώγουν κόκκινα κράνα, για να είναι γεροί όλο το χρόνο». Η κρανάδα είναι γνωστό ότι χρησιμοποιείται ως αντιπυρετικό και προφανώς έχει σχέση με τους πυρετούς, τις «θερμασιές», τα ρίγη του Αυγούστου.
Πλούσιος μήνας, για τον οποίο εύχονται « νά ’ταν δυο φορές το χρόνο», κρύβει ωστόσο δυσκολίες για την υγεία, επειδή με τις υψηλές θερμοκρασίες, την ανάπτυξη των εντόμων, την κατάχρηση των οπωρικών και λαχανικών προκαλεί γαστρικές διαταραχές και παλιότερα τους επικίνδυνους πυρετούς. Γι αυτό και η παροιμιακή έκφραση “περί της υγείας σου τον Αύγουστο ερώτα” σημαίνει ότι η υγεία δοκιμάζεται κατά τον μήνα αυτό.
Τις ημέρες της νηστείας του Δεκαπενταύγουστου δεν λησμονούσαν και το καθήκον προς τους νεκρούς. Έτσι την πρώτη Αυγούστου «κάθε καλή νοικοκυρά έβαζε ένα πιάτο ελιές, μισές μαύρες, μισές άσπρες, και τις έστελνε στη γειτονιά, σ’ όσες δεν είχαν, για να φάνε εκείνη την ημέρα». Αυτό για συχώριο των πεθαμένων. Επίσης η 1η Αυγούστου αρχή αυστηρής νηστείας συνοδεύεται από ορισμένα έθιμα, όπως το πλύσιμο των χάλκινων αγγείων ή η προσφορά σταφυλιών, σύκων κ.λπ. φρούτων στην εκκλησία για να ευλογηθούν και να μοιρασθούν κατά τον Εσπερινό στους νηστεύοντες.
Αυτή την περίοδο, λόγω της σαρακοστής, μαζεύουν το γάλα και φτιάχνουν τραχανάδες, χυλοπίττες και λοιπά ζυμαρικά για την υπόλοιπη χρονιά.
Ο Αύγουστος αρχίζει και τελειώνει με νηστεία, καθώς στις 29 του ίδιου μήνα, κατά την εορτή του Αγίου Ιωάννου του Αποκεφαλιστή (του Αποκεφαλισθέντος) ή και Ριγολόγου, προστάτη των ασθενών από ελονοσία, νηστεύουν. Δεν τρώνε την ημέρα της γιορτής του καρπούζι ή μαύρο σταφύλι, μαύρο σύκο και ότι θυμίζει αίμα. Ακόμη δεν πιάνουν μαχαίρι στο χέρι, ούτε σπάζουν καρύδι. Η αναλογική σκέψη του λαού οδηγεί σε πολλές παρόμοιες ενέργειες.
Η παράδοση αναφέρει ότι η θέρμη ήρθε στον κόσμο από τότε που αποκεφαλίστηκε ο άγιος Γιάννης. Ταράχτηκε το κεφάλι του και έπαθε παροξυσμό γι αυτό και λέγεται και Παροξυσμός ή Κρυαδίτης ή Θερμολόγος. Λόγω της αυστηρής νηστείας της γιορτής του ονομάζεται και Νη-στευτής και Νηστικός.
Σε πολλές περιοχές του ελληνικού χώρου γίνονται πανηγύρια στα οποία μοιράζεται μαγειρεμένο νηστίσιμο φαγητό, όπως φάβα ή όσπρια.
Αθλητικοί Αγώνες σε Πανηγύρια
Το πνεύμα του συναγωνισμού και της άμιλλας, βασικό στοιχείο έκφρασης όλων των εκδηλώσεων του αθλητισμού και του πολιτισμού, εξακολουθεί να υπάρχει στα κλασικά χρόνια του 5ου και 4ου αι. π.Χ., παρά τις βαθμιαίες αλλαγές στα Παναθήναια. Ακολουθώντας τις εξελίξεις στην κοινωνική και πολιτική ζωή, οι αγώνες παύουν να είναι μόνον για τους αριστοκράτες και δίδεται η δυνατότητα συμμετοχής στους περισσότερους – αν όχι σε όλους τους ελεύθερους πολίτες. Ιδιαίτερα στην Αθήνα, αλλά και τις περισσότερες πόλεις – κράτη, αθλητισμός και εκπαίδευση αλληλοστηρίζονται και αλληλοπροωθούνται.
Η σχέση των αρχαίων πανελληνίων αγώνων οι οποίοι συνδέονταν απαραιτήτως με κάποιο ιερό και οι οποίοι αποτελούσαν ευκαιρία επικοινωνίας, λατρείας, οικονομικής συναλλαγής και άθλησης είναι γνωστή. Επίσης είναι γνωστό ότι η παρακμή του αρχαίου ελληνικού κόσμου και των ιδεών οι οποίες τον διείπαν και η επικράτηση του χριστιανισμού και των νέων αντιλήψεων περί του κόσμου συνέβαλαν στην κατάργηση επισήμως των αθλητικών εκδηλώσεων. Ωστόσο οι έννοιες αγών-αγωνίζομαι και άθλος-ον – αθλούμαι – έπαθλον αλλά και στέφανον- ος, φωτοστέφανον – εξακολουθούν να κυριαρχούν και στο χριστιανικό λεξιλόγιο για να χαρακτηρίσουν τους πνευματικούς αγώνες για την τελείωση του χριστιανού.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας στην προσπάθειά τους να ενσωματώσουν στο νέο θρησκευτικό σύστημα στοιχεία από την αρχαία λατρεία, τα οποία στάθηκε αδύνατο να εξαλειφθούν, δανείστηκαν ορολογία και εικόνες από τον αρχαίο κόσμο. Έτσι ο καλός χριστιανός «αγωνίζεται τον καλόν αγώνα», προκειμένου στο τέλος του δρόμου προς την αγιότητα να απολαύσει «τον στέφανον» και να ονομασθεί «αθλητής» για τον Χριστό. Οι άγιοι είναι οι «καλά αθλήσαντες και στεφανωθέντες», ενώ και οι προσερχόμενοι σε «γάμου κοινωνίαν» οι οποίοι «διεφύλαξαν την παρθενίαν» δικαιούνται το στεφάνι του αθλητή. Οι έννοια λαμβάνουν έννοια πνευματική και συμβολική, όπως είναι και το γενικότερο πνεύμα της νέας θρησκείας, η οποία κατέρριψε τα είδωλα.
Παρά την γενικότερη άποψη ότι το πνεύμα και οι πνευματικοί αγώνες υποκατέστησαν ολοκληρωτικά τη σωματική άθληση με την επικράτηση του χριστιανισμού και ότι το Βυζάντιο αγνοεί την άθληση του σώματος, αγώνες δρόμου κατά ηλικία, πάλης, δεξιοτεχνίας (τοξοβολία, λιθαροπέταμα, ακόντιο, κλπ.) αλλά και ιππικοί (ιπποδρομίες, αρματοδρομίες, καρροδρομίες κλπ.), εξακολούθησαν να διεξάγονται κατά τη διάρκεια του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας στο πλαίσιο των θρησκευτικών πανηγύρεων προς τιμήν αγίων και κυρίως της Παναγίας και του αγίου Γεωργίου, του πιό προβεβλημένου και αγαπημένου στους χριστιανούς αγίου. Έτσι, τα πανηγύρια του αγίου Γεωργίου, νέου, ωραίου, καβαλλάρη και δρακοντοκτόνου αγίου συνδέονται με τις πιό πολλές επιβιώσεις αρχαίων προχριστιανικών συνηθειών του απλού λαού από την συμβολική αναστροφή του μύθου της δρακοντοκτονίας με την οποία συνδέονταν στη μυθολογία ο Περσέας, ο Ηρακλής, ο Βελλερεφόντης και πρωτίστως ο Απόλλων του ιερού των Δελφών, ο φονεύσας τον Πύθωνα, δράκοντα της περιοχής που στερούσε από τους περιοίκους το νερό της Κασταλίας Πηγής. Το «νέο δυνατό κρασί σε παλαιούς ασκούς» και ο χριστιανισμός με τις δυνατότητές του να μετουσιώνει σε πνεύμα στοιχεία αρχέγονα της φύσης είδε στον δράκοντα το σύμβολο του διαβόλου, του κακού πνεύματος. «Πνεύμα Πύθωνος», δηλαδή διαβολικό κατά τις Πράξεις των Αποστόλων είναι η δυνατότητα των ανθρώπων να προβλέπουν τα μέλλοντα, ενώ στις ακολουθίες του Αγίου Δονάτου, δρακοντοκόνου επίσης και της Παναγίας του Μεγάλου Σπηλαίου ο δράκων ταυτί-ζεται προς τον δαίμονα και ο φόνος του θεωρείται νίκη κατά του διαβόλου.
Και ενώ ο χριστιανισμός με την θεωρητική του σκευή προσπάθησε να μετουσιώσει σε σύμβολα αρχέγονες δοξασίες και απόψεις του λαού για φυσικά φαινόμενα και συμβάντα και να προσδώσει στη δημιουργία του κόσμου και την εξέλιξή του συμβολικές διαστάσεις, ο λαός που εξακολούθησε να είναι τό ίδιο «δεισιδαίμων» και προληπτικός συχνά μπέρδεψε το σύμβολο με το αντικείμενο και έτσι οι δράκοντες που «νικιούνται» από τους αγίους, τους «αθληφόρους» μάρτυρες του χριστιανισμού, αλληγορικά αντιπροσωπεύουν το πονηρό πνεύμα, το διάβολο και κατάντησαν, κατά την έκφραση του Νικολάου Πολίτη, στα μάτια του λαού να είναι αληθινά φίδια.
Η θρησκευτική πίστη, η επικοινωνία, η οικονομία, η ανταλλαγή προϊόντων, η ψυχαγωγία, όλα μαζί ή μεμονωμένα αναζητούσαν πάντοτε και υπό οποιοδήποτες συνθήκες τρόπους έκφρασης. Έτσι μέσα από τις λατρευτικές εκδηλώσεις προς τιμήν ξεχωριστών μορφών του χριστιανισμού ξεπήδησαν τα πανηγύρια που συγκεντρώνουν μεγάλες μάζες πιστών από ευρύτερες περιοχές, ορισμένες φορές από όλη την Ελλάδα, και με κέντρο την θρησκευτική εορτή ψυχαγωγούνται με συμμετοχικές εκδηλώσεις χορών και τραγουδιών, ευωχούνται με κοινά συμπόσια από δημοτελείς θυσίες προσφερομένων σφαγίων (οι αρχαίοι θυσίαζαν ζώα στο βωμό), πωλούν και αγοράζουν προϊόντα, αγωνίζονται με επαθλα υλικά ή συμβολικά. Συχνά κέντρα των πιό μεγάλων πανηγυριών είναι ονομαστά μοναστήρια που διέθεταν χώρους και δυνατότητες για μεγάλες συγκεντρώσεις πιστών. Οι περιπτώσεις είναι πολλές και ο ελληνικός χώρος βρίθει προσκυνημάτων με χαρακτήρα τοπικό ή πανελλήνιο που διασώζουν πολλά ή λίγα στοιχεία από ανάλογες εκδηλώσεις του λαού στην αρχαιότητα.
Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη, Ph.d.
Διευθύντρια. του Κέντρου Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών
